Sjuxma State te Waaxens

Ligging De State lag in Waaxens, gemeente Dongeradeel.

Oude zwart-wit foto van het poortgebouw
Ontstaan Het goed wordt reeds in het midden van de 13de eeuw genoemd.
Geschiedenis Siuxma is een adellijke machtspositie die reeds in het midden van de 13de eeuw wordt genoemd. De familie Siuxma stierf in de 16de eeuw uit.

De stamvader en waarschijnlijke naamgever van het huis en de familie was Siuicus of Siuck, die leefde in het begin van de 13de eeuw. Zijn dochter Hildegard trad in in het klooster Bethlehem en werd daar priorin. Zijn zoon Kempo was edelman (vir nobilis) in Waaxens.
Omdat diens zoon Siuck (jr.) jong stierf vererfde zijn bezit op zijn halfbroer Jarich. Leden van deze familie sloten huwelijken met partners uit Brantgum en Hantumhuizen; verschillende dochters traden in in de kloosters Bethlehem, Sion en Weerd.
Het verband tussen Siuicus/Siuck en de familie Siuxma, dat door Sibrandus Leo in de 16de eeuw werd gelegd, is inderdaad waarschijnlijk. Behalve de namen Siuck en Siuxma wijst ook het feit dat grenzend aan het land van Siuxma state - en na 1640 daar deel van uitmakend - land van het klooster Bethlehem lag.
In de 15de eeuw worden de Siuxma's opnieuw genoemd. In 1422 was Douwe Syuuexsma een van de Schieringer hoofdelingen in Oostergo die een verbond met Focke Ukena sloten;(*1) in 1448 was Dowa her Syucsma grietman in Dongeradeel. In 1470 verkreeg hij (of een naamgenoot) rechten in Hibbema goed in Hiaure;(*2) in 1511 behoorde het laatstgenoemde goed ondermeer aan Rintie of Rents Mockema. We kennen haar als weduwe van Sydt Syuxsema, die in 1491 als hoofdeling van Waaxens toetrad tot het verbond met Groningen. Na de dood van Sydt hertrouwde zij met Syds Stania, die zich ook Siuxma ging noemen. Zij woonde als weduwe in 1511 op Syucksma State, die 99 pondemaat groot was.

Hun zoon Abe Siuxma, 1522 grietman van Ferwerderadeel en later gedeputeerde, bewoonde eerst Cammingha te Ferwerd, afkomstig uit zijn moeders familie, en vestigde zich later op Siuxma. Abe stond bekend om zijn luimen.
Uit de grafzerken in de kerk valt af te leiden, dat wellicht Sicke Worpsz van Tjessens en Auck Popckesdr. Bonga de state na Abbe's dood bewoond hebben. Hun dochter Baef werd er begraven in 1558, 16 dagen later gevolgd door haar moeder Aucke van Bonga; deze was een dochter van Popcke Bonga en N. van Sjucksma.
Wie precies de eigenaar van Sjuxma was, valt bij gebrek aan stukken moeilijk te zeggen, maar vermoedelijk had Sicke Tjessens er een belangrijk aandeel in. In 1580 wordt de state bewoond door Epo van Galema. Hij werd in 1586 bij zijn vlucht naar het klooster Foswerd gedood. Zijn weduwe Syts Sickes van Tjessens hertrouwde Douwe Douwesz van Aylva,(*3) wiens moeder, Frouck Ernstdr. van Mockema, weer een erfgenaam van Abbe Sjuxsma was.
Daar beide huwelijken van Syts Tjessens kinderloos waren gebleven kwam Sjuxma aan haar zuster Doedt van Mockema, die was gehuwd met Homme van Harinxma thoe Slooten. In 1598 bewoont Doedt als weduwe de state.
Doedts zoon Ernst van Harinxma werd vervolgens eigenaar, wellicht omdat hij naar Ernst van Mockema was vernoemd. Hij was raad-ordinaris in het Hof van Friesland en trouwde in 1616 met Tieth van Botnia. Hun alliantiewapens prijken op de wapensteen in de gevel van de nog bestaande toegangspoort. Hun zoon Pieter, die in 1640 als eigenaar-bewoner staat geboekstaafd, liet met zijn vrouw Suzanna van Burmania de herenbank in de kerk plaatsen en een grafkelder in het koor aanleggen. Pieter en de zijnen vertoefden echter weinig op Sjuxma en verhuurden het ten slotte aan een broer Homme, die er tot 1663 woonde.
Naderhand werd het huis betrokken door Homme's broer Edzard Duco, doch erfgenaam werd zijn broer jonker Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten. Die was grietman over Baarderadeel, woonde op Dekema State te Weidum en had bovendien Mockema State te Ee geërfd. Hij zal het huis verkocht hebben, want in zijn nalatenschap komt het niet voor. Volgens het stemkohier van 1728 was het goed toen eigendom van Dr. F. Frisius. Dat kan alleen Franciscus Frisius zijn geweest; doctor in de rechten en advocaat voor het Hof van Friesland. In 1748 woonde er de generaal Coenders, die in 1750 stierf. In 1752 doet het huis geen huur meer en na 1755 komt het ook in de reëelkohieren niet meer voor. Een huurcontract uit 1741 door Vrouwe R. L. Coenders geboren Harinxma aangaande Sjuxma, wordt in 1792 herhaald (arch. Van Harinxma). Na afbraak van het huis bleef Sjuxma voor de Harinxma's de functie van uithof behouden. Zij woonden op Tjessens, maar reserveerden de hoven van Sjuxma voor levering van fruit. Op de zolder van de poort behielden zij het recht van duivenvlucht. Ook in 1832 is het nog in bezit van de Van Harinxma’s. Volgens het kadaster dan van de "erven A.L.B. van Harinxma thoe Slooten" te Holwerd.

Hoe het huis er heeft uitgezien is niet bekend. De tekening van Stellingwerf, genaamd 'het oude klooster behoort den Hr. P. van Harinxma toe Sloten' zou Sjuxma kunnen voorstellen. Dit gebouw zou passen op het versmalde westelijke gedeelte van het oude hornleger van Sjuxma. Het onderschrift moet een vergissing zijn, omdat er in 1722 niemand meer in leven was, die P. van Harinxma heette. Mogelijk leefde de herinnering aan P. van Harinxma uit het midden van de 17e eeuw nog voort. Het getekende gedeelte zou dan nog 16e-eeuws moeten zijn; een bescheiden laat-gotisch gebouw boven een kelder, met boogramen en een topgevel met pinakels, gelegen op een met steen beschoeide huisplaats. Haaks daarop ziet men boven het dak nog de nok van een mogelijk jongere vleugel.
Siuxma werd rond 1750 afgebroken. Het omgrachte erf en de poort met het alliantiewapen Harinxma-Botnia bleven bewaard. Het is in de 17e eeuw opgebouwd van rode baksteen en is voorzien van twee tuitgevels. In de gevel aan de veldzijde bevindt zich een steen met de wapens Harinxma-Botnia, met het jaartal 1668, welke mogelijk van de state afkomstig is. In de gevel aan de hofzijde bevinden zich duivengaten. De poort staat thans op een singel tussen twee grachten. In de zijgevels bevonden zich twee later ingehakte poortjes, die weer dichtgemetseld zijn. Opmerkelijk is dat de plattegrond een parallellogram vormt, evenals sommige stadspoorten, hetgeen het vuren door de poort bemoeilijkt. Wellicht is het hier uit de situatie ontstaan.

(*1) In de genealogische handschriften wordt gelijktijdig een Feye Syuxma genoemd, wiens dochter in Foudgum introuwde. Zie Stinstra te Foudgum.
(*2) Zie Hibbema te Hiaure.
(*3) Douwe van Aylva sneuvelde in 1591 bij het beleg van Deventer en werd te Waaxens begraven.
Bewoners - Siuicus/Siuck, begin 13de eeuw
- Kempo Siuxma, edelman te Waaxens
- Jarich Siuxma
- Douwe Syuuexsma, 1422, 1448, 1470
- Sydt Syuxsema, 1491
- Abe Siuxma, 1522
- ?Sicke Worpsz van Tjessens en Auck Popckes Bonga
- Douwe van Aylva, getr. met Syts Sickes van Tjessens
- Doedt Mockema, getr. met Hommo van Harinxma thoe Slooten
- Ernst van Harinxma, in 1616 getr. met Tieth van Botnia
- Pieter van Harinxma, eigenaar in 1640
- Homme van Harinxma, tot 1663 huurder en bewoner
- Ernst Mockema van Harinxma thoe Slooten eigenaar vanaf 1663
- Franciscus Frisius, eigenaar in 1728
- generaal Coenders, tot 1750
- erven A.L.B. van Harinxma thoe Slooten, eigenaren in 1832
Huidige doeleinden Alleen het poortgebouw is bewaard gebleven. De erachter gelegen boerderij wordt particulier bewoond.
Opengesteld Het poortgebouw is vanaf de weg goed zichtbaar. De boerderij is niet toegankelijk.
Foto's Foto van het poortgebouw op 30 november 2002 Foto van het poortgebouw op 9 juli 2005 Tekening van de State door Ids Wiersma uit ca 1920
Tekening van (vermoedelijk) Sjuxma door J. Stellingwerf in 1722 Oude foto van de poort De boerderij op het staterrein d.d. 25-04-2010 Het poortgebouw op 25 april 2010
De wapensteen in de poort op 25 april 2010 Profieltekening van de poort
Bronnen Tekst: Jan Leemburg
P.N. Noomen, De stinzen in middeleeuws Friesland en hun bewoners, 2009
Herma M. van den Berg, De monumenten van geschiedenis en kunst, Noordelijk Oostergo, De Dongeradelen
De website hisgis Van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek
R.J. Wielinga, Langs stinsen, states en andere voorname huizen in Friesland, 1979
A. Algra, De historie gaat door het eigen dorp
Aantekeningen archief J. Leemburg
Foto 1: Uit het archief van J. Leemburg
Foto 2 en 3: Albert Speelman
Afb. 1: Stinsen en States, Adellijk wonen in Friesland, 1992
Afb. 2: "De monumenten van geschiedenis en kunst..."
Foto 4: "De monumenten van geschiedenis en kunst..."
Foto 5 t/m 7: Jan Leemburg
Afb. 3: "De monumenten van geschiedenis en kunst..."