Vijversburg te Tytsjerk

Ligging Deze buitenplaats ligt in Tytsjerk (Rijksstraatweg 10), gemeente Tytsjerksteradiel. Het huis bevindt zich langs de snelweg Leeuwarden-Groningen voor de kruising naar Tytsjerk aan de rechter kant van de weg.

Foto van het huis op 25 oktober 2003

Ontstaan Het huis werd eind 17e of begin 18e eeuw gebouwd.
Geschiedenis Op het landgoed Toutenburg waarop de buitenplaats Toutenburg stond werd aan het eind van de 17e of begin 18e eeuw een tweede huis gebouwd, dat Vijversburg werd genoemd. Uit 1721 en 1722 dateren twee tekeningen, de ene met Vijversburg en de andere met "’t slot Toutenburg".
Op 11 april 1742 vindt net als van Toutenburg, de verkoop plaats van Vijversburg. In de bewaard geblven verkoopbrief wordt melding gemaakt dat "Juffr. Baukien Fontein, meerderjarige dogter, althans woonagtig op Toutenburgh onder Rijperkerk, Dus Gijsbertus Fontein Bedienaar des heijligen Evangelius te Bolswart; voor hem zelfs en als geauthoriseerde curator over zijne susters kinderen Reiner en Aeltie Jelles Reitsma, en in eigener name instaande [...]" verkoopt "een heerlijke stemdragende zathe ende landen met de huisinge, schuijre hieminge, hovenge bomen en plantagie, zingels en watermolen cum annexis, gelegen aan ’t Einde van de Swarte wegh, onder resort van den dorpe Rijperkerk, begeregtigt met een stem, op ’t cohier met N 26 staande en met een vrije door togt zoo heen als weder door het Tolhek, op de Swarte wegh zonder Tol te geven; een vrije visscherije onder Anne Tille die jaars ten profijte van de Eigenaar te huijr doet drie car.g. tien strs, en een vrije gang over de Noordersingel en Nieuwe diept, de erven van wijlen Pijter van der Geest toebehorende; geheel groot 123 pondematen [...] Zate Vijversbergh genaamt, dese bij Willem Bouwes cum uxore gebruijkt voor 200 car.g. vrij gelt, boven de drie en een half floreen enz. enz." De nieuwe eigenaresse wordt "Mevrouw Jaijcke van Wijckel, weduwe Kuffelaar; als coperse van Toutenburg, heeft tijdens de huur door Willem Bouwes, het recht om de paardestal te gebruiken en de zolder boven de koestallen." De koopprijs bedraagt 4035 g.g.

In 1753 vindt de verkoop plaats van Toutenburg en in de verkoopakte wordt gesproken dat "de burger Collonel Ernst Vitringa cum uxore" buurman is. Hij zal in 1753 of niet lang daarvoor eigenaar van dit buiten geworden zijn.
Vervolgens komen we in 1758 een koopakte tegen met de volgende inhoud: "de jufferen Sophia Mellema meerderj. en Grijtie Mellema gesterkt met haar man Franciscus Cuperus vroedschap en oud schepen voor 2000 car.g. aan Rienk Visser vroedsman der stede Leeuwarden, een zathe lands met huis en schuire genaamt het snoekvijvertje aan het einde van de Swarteweg onder Rijperkerk groot 40 pondematen die bij Sijbe Geerts in gebruik is voor 70 car.g. per jaar. Bij deze verkoop hoort ook een bosje en een zomerhuis die bij de bijzitter A. Jouwersma in leven zelve gebruikt". In de akte staat dat daarbij hoort het onderhoud van "de halve homeije voor de zingel mandelig met de coper wegens Viversburg, moetende de coper gegodgen" dat de eigenaar van Viversburg een paard en chaise op de stal van "verkogte sette en zoo veel plaats laten om hooij" voor een paard op te slaan en is "de cingel mandelig met die van Viversberg tot aan 't boerehuis toe. (Coopbrief 2-5-1758, TIE 66 folio 337).

Daarna komen we een akte tegen van 7 september 1766, waarin verkocht wordt uit de verlaten boedel van "Rienk Visser cum uxore te Leeuwarden een Heerlijke hofstede hovinge bomen en plantagie Vijversberg genaamt gelegen aan 't Einde van de Swarteweg voorzien met een Fraje huisinge bestaande in een grote woonkelder ruim en plaisierige bovenkamer en keukentie, voorts met alder uitnemenste vrugtbomen en aardvrugten beplant zullen de kopers de vrijheit hebben om een paard op de stallinge van de Boereplaats te setten enz. enz. Kopers Johannes de Vries operateur en Janneke Stellingwerff egtelieden binnen Leeuwarden voor 1302 g.g. 21 stuivers" (TIE 68 folio 59).
In datzelfde jaar wordt ook de bijbehorende boerderij verkocht uit de verlaten boedel van "Rienk Visser cum uxore aan Johannes de Vries en Janneke Stellingwerf egtelieden binnen Leeuwarden een Zathe en landen 't Snoekvijvertie genaamt onder Rijperkerk met de huisinge schuire en tjernmolen in de coop der landen te versmelten groot 40 pondematen, belast met twee landsfloreen [...] zijnde de cingel en homeij mandelig en ook zo onderhouden worden met de eigenaar van Vijversberg die ook de vrijheit hebben om een paard op de stallinge van deze plaats te setten enz. enz. Koopprijs 2820 g.g. (coopbrief van 15-11-1766. TIE 68 folio 69).

Meer licht op de geschiedenis van het huis krijgen we pas als het op 1 november 1799 door Age Binses Looxma gekocht wordt voor 3.000 goudguldens.
In 1828 trouwt zijn dochter Baudina met de medicus en filantroop dr. Nicolaas Ypey. Dit echtpaar kwam na het overlijden van haar vader in 1843 op Vijversburg wonen. In 1844 lieten zij het oude huis ingrijpend verbouwen. Een gevelsteen in de gevel van het huis herinnert hier aan. Op deze gevelsteen staat de volgende tekst: 'Op den 24 July 1844 is aan de verbouwing van dit Huis de eerste steen gelegd door Age Looxma Ypey, oud 10 jaar'.

Waarschijnlijk gaf dr. Nicolaas Ypey tegelijkertijd tuinarchitect Lucas Pieters Roodbaard opdracht de tuin te herscheppen naar de mode van die tijd. In het Fries Museum is nog een ontwepschets van Roodbaard waarop een deel van de voortuin is afgebeeld. Op die ontwerpschets zijn met heel dunne lijntjes nog een rechthoekige vijver en een rechte gracht aangegeven. Zonder twijfel een aanduiding van de oude situatie, waaruit we kunnen afleiden dat Vijversburg tot die tijd een formele tuin had. Het godinnebeeld in de voortuin is 18e eeuws en is waarschijnlijk een overblijfsel van de oude formele tuin.

Om de werkgelegenheid in de omgeving op te krikken liet hij o.a. de Bergumer heide ontginnen. Ook liet hij de poelen rond Vijversburg droogleggen en er boerderijen bouwen als werkverschaffingsproject.
Deze dr. Nicolaas Ypey koopt vervolgens in 1855 de buitenplaats Toutenburg, om dat huis af te laten breken.
Hun zoon Age Looxma Ypey was een kunstliefhebber en verzamelaar. Hij bracht grote collecties munten en porselein bijeen, die hij later samen met een legaat van 50.000 gulden aan het Fries Museum naliet. Age was ongeneeslijk ziek en toen zijn moeder in 1890 op 84-jarige leeftijd stierf, trof hij testamentaire beschikkingen, waaran o.a. de ‘Stichting op Toutenburg’ te danken is. Op de plaats waar Toutenburg heeft gestaan werd een gasthuis gebouwd naar een ontwerp van de Leeuwarder architect H.H. Kramer, dat de oude naam Toutenburg nog steeds draagt. Age overleed op 8 augustus 1892 in de ouderdom van 59 jaar.

In 1892 komt Vijversburg aan de Stichting op Toutenburg, die het 2 jaar later laat verbouwen.
In het begin van de 20e eeuw werd het huis (gedeeltelijk) bewoond door de beheerder van het landgoed, de heer Teunissen.
Rond 1964 kwam Hector Baerdt van Sminia (zie ook De Klinze te Oudkerk), getrouwd met Taetske Hempenius, op Vijversburg wonen. Hector was regent van de Stichting Op Toutenburg. Hij was tevens voorzitter van het Fries Paarden Stamboek en een vermaard paardenkenner.
In laatste decennia van de 20e eeuw werd Vijversburg verhuurd als vakantieverblijf aan de International Police Association. De theekoepel wordt veel gebruikt door beeldend kunstenaars.

Het is een eenvoudig gepleisterd buitenhuis in een prachtig park aangelegd in landschapsstijl. Oorspronkelijk zullen de gevels van empire-vensters voorzien geweest zijn. Deze zijn wellicht in 1894 door de huidige T-ramen vervangen.
Het park bezit grotten, een orangerie, een faisanterie en een kluizenaarswoning.
Bewoners - 1742 Reiner en Aeltie Jelles Reitsma en kinderen
1742 - 1753 Jaijcke van Wijckel, weduwe Kuffelaar
1753 Collonel Ernst Vitringa
- 1758 de jufferen Sophia Mellema meerderj. en Grijtie Mellema
1758 - 1766 Rienk Visser
1766 Johannes de Vries operateur, getrouw met Janneke Stellingwerff
1799 - 1843 Age Binses Looxma
1843 - 1890 Baudina Ages Looxma, getrouwd met dr. Nicolaas Ypey
1890 - 1892 Age Looxma Ypey
1892 Stichting op Toutenburg
begin 20e eeuw bewoond door de heer Teunissen
ca 1964 Hector Baerdt van Sminia
verhuurd als vakantieverblijf aan de International Police Association
Huidige doeleinden Op het terrein staan 20 woningen, die al sinds 1894 in gebruik zijn als bejaardenwoningen.
Opengesteld Het park is vrij toegankelijk.
Foto's Foto van de achter- en zijgevel van het huis op 21 januari 2006 Foto van de theekoepel bij het huis op 21 januari 2006 Detailfoto van de voorzijde van het huis op 21 januari 2006 Foto van de voorzijde van het huis op 21 januari 2006
Foto van de achterzijde van het huis op 21 januari 2006 Tekening van het huis door J. Stellingwerf uit 1721 Tekening van het huis door J. Martin uit eind 19e eeuw Kaartje met alle Stinsen rond Rijperkerk
Oude afbeelding van het huis door J. Bulthuis uit 1785
Verantwoording Tekst:
C.W. Braaksma
Bronnen:
A.J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden, 19e eeuw
de heer G. Mast
Langs stinsen, states en andere voorname huizen in Friesland, 1979
Foto 1 t/m 6: Albert Speelman
Afb. 1 en 2: Stinsen en States, Adellijk wonen in Friesland, 1992
Afb. 3 en 4: Jan van der Zwaag